Dossier Leven en werk van Roman Polanski. Deel 1: Roman by Polanski

ROMAN POLANSKI

“Roman vertelde me dat hij sowieso niet naar Berlijn zou zijn gekomen,” benadrukte producent Alain Sarde toen hij Polanski’s Zilveren Beer in ontvangst nam, “de laatste keer dat hij naar een filmfestival ging om een prijs op te halen kwam hij immers in de cel terecht”. Toen Polanski in september op weg naar Locarno’s oeuvreprijs in Zurich gearresteerd werd belandde hij in het oog van een juridische storm. Momenteel staat de filmmaker onder huisarrest terwijl de Zwitserse overheid onderzoekt of ze hem wel of niet aan de Verenigde Staten gaat uitleveren. Een gevolg van het feit dat Polanski in 1978 Amerika ontvluchtte tijdens een lopende rechtszaak n.a.v. seksueel misbruik van een minderjarig meisje. In de beklijvende documentaire Roman Polanski: Wanted and Desired ontleedt Marina Zenovich deze omstreden affaire die meer aandacht dreigt te krijgen dan de release van The Ghost Writer. Niet voor het eerst in Polanski’s carrière wordt een film overschaduwd door de auteur die hem maakte.

THE PIANIST

“The Pianist gaat over overleven,” zei Adrien Brody m.b.t. Polanski’s met een Oscar (Beste Regisseur) bekroond Holocaustdrama, “een overlever vertelt het verhaal van een overlever”. De acteur was niet de eerste die een link legde tussen het leven en het werk van de Pools-Amerikaans-Franse cineast.

Heel wat critici interpreteren de films van Roman Polanski (°1933) steevast via zijn turbulent bestaan. Juist omdat die levensloop zo bewogen en gemediatiseerd is. “Hij is een soort wandelende microkosmos van de geschiedenis,” stelt The Ghost Writer-coscenarist Robert Harris, “niets aan de menselijke natuur kan hem nog verbazen”.

KNIFE IN THE WATER

Polanski’s leven liep dan ook parallel met de geschiedenis van de twintigste eeuw. Hij ontsnapte tijdens W.O. II uit het getto van Krakau terwijl zijn ouders door de nazi’s werden afgevoerd naar de concentratiekampen (alleen zijn vader overleefde) en gebruikte later zijn bekroonde film Knife in the Water om het communistische Polen te ontvluchten. In Londen beleefde hij de Swinging Sixties en later in de VS de Summer of Love. De vrijheid-blijheid van deze optimistische periodes prikkelde de doemdenker creatief. Pareltjes zoals Repulsion, Cul-de-Sac en Rosemary’s Baby stonden haaks op de tijdsgeest.

Helaas veranderde het noodlot Polanski in een tragisch symbool van het einde van de jaren 60 en de tegencultuur toen volgelingen van Charles Manson in 1969 zijn zwangere vrouw Sharon Tate en vier vrienden afslachtten. Het slachtoffer – geprezen om zijn briljante Chinatown waarin hij de rol speelt van een gangster die Jack Nicholsons neus openhaalt – werd evenwel snel een monster toen Polanski in 1977 schuldig pleitte in een zaak van seksueel misbruik van een minderjarige. Zeker wanneer hij snel naar Europa vlucht en zich zo aan de rechtsgang onttrekt.

CUL DE SAC

Dit bewogen leven inspireerde, samen met Polanski’s complexe en tot de verbeelding sprekende persoonlijkheid, vele critici om de films van deze beroemde regisseur door een psychoanalytische bril te bekijken. Zo wordt er op gewezen dat de films van de permanente outsider (Polanski omschrijft zich als “een levenslange vluchteling”) vaak gaan over vervreemding en ontworteling (Frantic, Bitter Moon). Dat vervolging en mishandeling terugkerende thema’s zijn (Tess, Death and the Maiden, The Ninth Gate, Oliver Twist). Dat paranoia verbonden wordt met waanzin (Repulsion), helderheid in een waanzinnige wereld (Rosemary’s Baby) of xenofobie (The Tenant). En dat Polanski in The Pianist beelden uit zijn geest, zijn herinnering, probeert te reconstrueren (aangevuld met wat hij noemt “het besef dat iedereen tot alles in staat is op bepaalde momenten in de geschiedenis).

Volgens Barabara Leaming (in ‘Polanski: The Filmmaker as Voyeur’) “vormt de violent life and times van Polanski de onderstroom, de subtekst, van zijn cinema”. Een visie die de regisseur niet deelt: “Al wat je overkomt verandert je werk. Zelfs triviale zaken. Maar die beperkende, simplistische interpretatie moet stoppen. Ik heb er meer dan genoeg van”.

REPULSION

Polanski maakte aanvankelijk naam via donkere films vol extreme emoties en situaties (geweld, perversiteit), gekruid door vaak lugubere zwarte humor. Een stijl en toon die zich tegen hem keerden toen de realiteit een té getrouwe weerspiegeling van de fictie bleek. De Mansonslachtpartij in zijn woning werd vergeleken met de praktijken van de duivelvereerders in Rosemary’s Baby. Time noemde het bloedbad “een scène die zo gruwelijk was als Polanski’s filmische exploraties van de duistere en melancholische uithoeken van de menselijke geest”.

Erger was dat ook anderen Polanski’s leven via zijn films gingen interpreteren. Roger Gunson, de openbare aanklager in de rechtszaak van seksueel misbruik tegen Polanski, toont zich in Marina Zenovichs documentaire Roman Polanski: Wanted and Desired zelfs een uitmuntend filmcriticus. “Elke Roman Polanski-film heeft een thema,” zegt hij fijntjes verwijzend naar het feit dat de cineast zijn minderjarig slachtoffer verleidde in een jacuzzi, “corruptie ontmoet onschuld via water”.

MACBETH

Door zich in zijn films en leven niet op te sluiten in de rol van een zielig, lijdend slachtoffer maakte Polanski het zichzelf bovendien niet gemakkelijk. In de documentaire van Zenovich verklaart hij in een interview uit ‘77 waarom hij zo onvoorzichtig was om jonge meisjes te willen versieren net na de moord op Tate: “Na zo’n ramp besluiten sommigen om zich terug te trekken in het klooster, anderen gaan naar een bordeel. Iedereen verwerkt het op zijn eigen manier”.

Op eenzelfde provocerende manier liet hij het drama weerspiegelen in zijn films. Zo verwijst Macbeth als bloederige tragedie duidelijk naar de Mansonmoorden. Terwijl Tess gaat over een verkracht en door de gemeenschap uitgespuwd meisje dat zich uiteindelijk wreekt. Sommigen zagen er een verontschuldiging in (empathie met het slachtoffer), anderen een provocatie (de regisseur als verkrachter) en nog anderen wezen op zijn vermeende relatie met de jonge actrice Nastassia Kinski om aan te geven dat Polanski wel getekend maar niet veranderd was door zijn ervaringen.

CHINATOWN

Alles is echter veel complexer. De Holocaustoverlever, beproefde weduwnaar en van verkrachting beschuldigde regisseur schetst in zijn films de relatie tussen slachtoffer en beul zelden als rechtlijnig en vaak als ambigu. Niet toevallig wisselen de rollen nogal eens. De slachtoffers in Repulsion, Tess en Death and the Maiden laten uiteindelijk anderen lijden. Terwijl de femme fatale in Chinatown haar slachtofferrol tot de dood speelt.

Een en ander is ook verbonden met een thema dat de rode draad vormt door Polanski’s oeuvre: schijn bedriegt. Zaken zijn anders dan ze lijken en personages worden onbewust gedreven door paranoia en claustrofobie. Ook daar is er een link met een jeugd doorgebracht in een gesloten getto. Een trauma dat Polanski frontaal aanpakt in The Pianist. Een persoonlijk project dat tegen de stroom oproeit met een moeilijk onderwerp (jodenvervolging), een trage vertelstijl, aandacht voor schijnbaar overbodige details en het vermijden van spektakel en goedkope emoties.

TESS

Polanski volgt het spoor van slechts een man, de Joodse pianovirtuoos Wladislaw Szpilman die voor zijn overleven vecht in het door de Duitsers bezette Warschau. De camera schaduwt deze gewone man, verloren in een hel op aarde en bedreigd door honger, geweld en dood. Het cameraoog laat de held tegen wil en dank (de pianist is niet heroïsch maar wel menselijk) niet los en zakt zo mee dieper weg in koele onmenselijkheid. Vernederingen, willekeurige executies, opsluiting, deportatie en belegering volgen de logica van de barbaarse uitroeiingspiraal waaruit Szpilman zich wanhopig tracht los te rukken. Hij geraakt opgesloten in de stilte wanneer alle familieleden zijn afgevoerd en hijzelf vastzit in kleine kamers midden in een vijandig geworden stad.

ROSEMARY’S BABY

Zonder illusies of hoop maar met de wil om te overleven. Polanski ontdekte parallellen tussen zijn eigen ervaringen en die van zijn landgenoot, waardoor het draaien van de film zwaar werd. Hij trok zich echter op aan zijn liefde voor film. “Mijn passie is filmmaken,” zegt Polanski, “niet het onderwerp, dat is secundair. Maar dit onderwerp motiveerde nog meer. Alle betrokkenen geraakten geïnspireerd, van de cameraman tot de figuranten. Ik kon het gewoon voelen. De sfeer op de set was buitengewoon. Ik zag dat de crewleden emotioneel bewogen raakten en dat gevoel werkte aanstekelijk voor mij”. Leven en film vielen perfect samen.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 604, april 2010)

THE TENANT

FILMOGRAFIE ROMAN POLANSKI:

ROMAN POLANSKI – SEPT COURTS MÉTRAGES; 1957-1962; FILMS: *** / EXTRA’S: 0; dis. Wild Side Video (import); POLANSKI
BOX; KNIFE IN THE WATER, REPULSION, CUL-DE-SAC; P-UK 1962- 1966; FILMS: *** / EXTRA’S: 0; dis. DVDY (import); ROSEMARY’S BABY; USA 1968; 131’; met Mia Farrow, John Cassavetes; extra’s: interview, documentaire; FILM: **** / EXTRA’S: **; dis. Paramount; CHINATOWN; USA 1974; 131’; met Jack Nicholson, Faye Dunaway; extra’s: interview; FILM: **** / EXTRA’S: *; dis. Paramount; TESS; F-UK 1979; 170’; met Nastassia Kinski, Peter Firth; extra’s: documentaire; FILM: **** / EXTRA’S: *; dis. Columbia; PIRATES; F 1986; 121’; met Walter Matthau, Cris Campion; extra’s: documentaire; FILM: *** / EXTRA’S: *; dis. TF1 (import); FRANTIC;
USA-F 1988; 131’; met Harrison Ford, Emmanuelle Seigner; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. Warner; BITTER MOON; F-UK-USA 1992; 134’; met Kirstin Scott Thomas, Emmanuelle Seigner; extra’s: filmografie; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. A-film; THE NINTH GATE; F-S-USA 1999; 127’; met Johnny Depp, Emmanuelle Seigner; extra’s: interviews; FILM: *** / EXTRA’S: *; dis. Universal; OLIVER TWIST; F-UK-I 2005; 130’; met Ben Kingsley, Barney Clarke; extra’s: documentaire; FILM: *** / EXTRA’S: *; dis. A-Film; THE PIANIST; F-P-D-UK 2002; 150’; met Adrien Brody, Emilia Fox; extra’s: documentaires; FILM: ****/ EXTRA’S: **; dis. A-Film.

FRANTIC